Abstract:

Türkçenin söz varlığı türetme, birleştirme, ödünçleme, anlam değişiklikleri, kısaltma, derleme, kalıplaşma vb. yollarla zenginleşir. Ad ve fiil çekim ekleri, cümleler, kelime grupları kalıplaşarak yeni kelimeler türetir. Birleştirme dilde en çok kullanılan türetme yollarından biridir. Birleştirme ve kalıplaşmalar birbiriyle ilişkilidir. Kalıplaşmalarda dil birimleri yapı bakımından sınırlı sayıdaki kelimeyle belirli bir biçim oluşturur kelime grubu meydana getirir. Ad veya ad soylu bir kelime ya da fiil, bir yardımcı fiille birleşerek yeni bir anlam kazanabilir aynı yapı kalıplaşma yoluyla da yeni bir kavramı karşılayabilir. Türkiye Türkçesi ve Yeni Uygur Türkçesinde yön zarfı ve fiil birleşmeleriyle meydana gelen kalıplaşmış birleşik fiiller mevcuttur. Yön zarfı + fiil birleşmesiyle meydana gelmiş kalıplaşmış dil birimleri Türkiye Türkçesi ve Uygur Türkçesinde belirli türde kelime grubu oluşturmuştur. Türkiye Türkçesinde geri kalmak “gelişmemek, ilerlememek”, öngörmek “bir işin ilerisini kestirmek veya bir işin nasıl bir yol alacağını önceden anlayabilmek ve ona göre davranmak”, alt etmek “üstünlük sağlamak, yenmek”, Yeni Uygur Türkçesinde alġa basmaq “ilerlemek”, yuqiri ötmek “töre geçmek, yüksekçe yere oturmak”, ilgiri kelmek “bahtı açık olmak, gelişmek, ilerlemek” vb. sözü edilen kelime grubuna ait kalıplaşmış birleşik fiil örnekleridir. Tek ögeli kalıplaşmış birleşik fiiller arasında “zarf + fiil” bağlantısıyla kalıplaşmış birleşik fiiller üzerinde yapılmış çalışma oldukça sınırlıdır. Bu çalışmada Türkiye Türkçesi ve Yeni Uygur Türkçesindeki yön zarfı + fiil kalıplaşmasıyla oluşmuş birleşik fiiller incelenmiştir.

Keywords: