Özet:

İstem, bir sözcüğün etrafında açtığı mantıksal, anlamsal ve sözdizimsel boşluğu ifade eder. Bu boşluk, bahsi geçen sözcüğün isteği veya gereksinimine uygun olarak, öbek yapıda yer alan ve katılan adı verilen belirli unsurlarla tamamlanır. Bir sözcüğün istem yapısı çeşitli nedenlerle değişebilir. İstemin değişmesi genel olarak, çeşitli anlamsal ve biçimbilgisel süreçler sonrasında sözcüğün istem çerçevesinin farklılaşması anlamına gelmektedir. Bu nedenle istemi değiştiren kategoriler genel olarak anlamsal süreçler ve biçimbilgisel süreçler olarak ikiye ayrılabilir. İstemi değiştiren anlamsal süreçlerin, öncelikle sözcüğün anlamını, sonrasında mantıksal, anlamsal ve sözdizimsel çevresini değiştiren anlam değişmesi, çokanlamlılaşma gibi anlam olayları olduğu görülmektedir. İstemi değiştiren biçimbilgisel süreçler ise özellikle çatı kategorisi altında ele alınan ettirgenleştirme, edilgenleştirme vb. dilsel türetimlerle ortaya çıkar. Ettirgenleştirme, nesne eklenmesi gibi kategoriler özellikle eylemlerin ve istem potansiyeli taşıyan eylemsilerin istemlerini arttırırken, edilgenleştirme, karşıettirgenleştirme, nesne geçişmesi vb. süreçler ise istemi azaltır. Türkçede istemin artması sözdizimsel açıdan değerlendirildiğinde yeni bir EDEN öznenin tümceye katılmasıyla ya da nesnesiz bir tümceye nesne eklenmesiyle gerçekleşir. İstemin azalması ise tümceden öznenin ya da nesnenin silinmesi sonucu meydana gelir. Bu çalışmada istemi azaltan kategoriler olan edilgenleştirme, karşıedilgenleştirme, karşıettirgenleştirme, dönüşlüleştirme, işteşleştirme ile ad ve nesne geçişmesi ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler: