Özet:

Deyimler; iki veya daha fazla sözcüğün mecazlı bir söyleyiş çerçevesinde kalıplaşarak günümüze kadar geldiği; toplumun duyuş, düşünüş ve yaşayışı hakkında bilgiler verdiği sanatsal söz unsurlarıdır. Bu makalede Türkiye Türkçesindeki deyimler Yapılandırmacı yaklaşımla birlikte Türkçe ders kitaplarına giren ve programda (2006) yer alan temalardan biri olan “duygular” kavramı bakımından incelenmiştir. Çalışma nitel araştırma yöntemlerinden olan içerik analizi modelindedir. Veriler Türkçenin en kapsamlı eserlerinden olan “Deyimler Sözlüğü”nden (1998) hareketle elde edilmiştir. Ömer Asım Aksoy tarafından derlenen 6309 deyimde duygular analiz edilmeye çalışılmış ve bulgular nicel verilerle de desteklenmiştir. İncelenen deyimlerde 47 duygu tespit edilmiştir. Aynı kavram alanına giren sözcüklerle birlikte bu sayı 100’ü aşmaktadır. Türkiye Türkçesindeki deyimlerde olumsuz çağrışıma sahip 32 duygu –üzüntü, sıkıntı, öfke, kin, korku, umursamama, usanç, beğenmeme, şaşkınlık, utanç, kibir, merhametsizlik, umutsuzluk, hoş görmeme, çaresizlik, aşk, huzursuzluk, telaş, heyecan, şüphe, sabırsızlık, eziklik duyma, pişmanlık, istekli olmama, güvensizlik, saygı duymama, sitem, kıskançlık, kaygı, tiksinme, yalnızlık, bencillik- tespit edilmiştir. Deyimlerde yer alan 15 duygu -sevinç, beğeni, sevgi, rahatlık duyma, saygı duyma, cesaret, istekli olma, özlem, merhamet duyma, hoş görme, özveri, güven duymak, umut ve kanaatkârlık ve kıvanç- ise olumlu bir anlam vermektedir. Bu tespitten hareketle Türkiye Türkçesi deyimlerinin duygu çeşitliliği bakımından zengin bir görüntüye sahip olduğunu, duyguların niteliği bakımından ise daha çok olumsuz duyguları yansıttığı görülmektedir. Sonuç olarak; deyimlerimizin duygu çeşitliliği, duyguların tanınması; duygu yoğunluğunu yaşayan kişinin kendini ifade etmesi ve bu yükü atıp rahatlaması bakımından önemli birer kaynak olduğunu söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler: