Abstract :

İslâmiyetin ilk yıllarından itibaren kurulmaya başlayan vakıflar Osmanlıya gelene kadar günlük hayatın sosyal, kültürel ve ekonomik alanlarında önemli roller üstlenmişlerdir. Osmanlı dönemi ise vakıf hizmetlerin zirve yaptığı, değişim ve dönüşüm geçirdiği yıllardır. En önemli dönüşümlerden biri 15. yüzyılın ilk çeyreğinde icat edilen para vakıflarıdır. Mal olarak paranın vakfedildiği para vakıfları, 16. yüzyılın başlarından itibaren yardımlaşma sandıklarında kümelenmeye başlamıştır. Avarız, esnaf ve yeniçeri orta sandıkları, sermayelerini/vakıf mallarını çeşitli işletme usulleri ile nemalandırarak kazançlarını vakfiye şartlarına uygun kullanmışlardır. Bu kapsamda ihtiyaç sahibi her kesimden kişiye yardım edilmiş, istihdama katkı sağlanmış, kredi ihtiyaçları giderilmiştir. Kentlerden en küçük yerleşim yerine kadar her alanda aktif rol alan vakıf sandıkların toplumsal hizmetlerin sürdürülebilirliğine katkı sağladığı anlaşılmaktadır. Hizmetlerin yıllar içindeki seyrinin izlenebilmesi için dönem kısıtlaması yapılmadan 1491-1911 arasında esnaf ve avarız sandıklarına kaynak aktaran vakıflar incelenmiştir. Vakıf sandık işletmelerinin bir nevi günümüzün fon yönetimleri gibi hizmet verdiği, dönemin iktisadi şartlarını yakından izleyerek buna göre pozisyon aldığı anlaşılmıştır. Ayrıca paranın yanı sıra tahvilin; vakıf malı olarak vakfedilebildiği, işletme usulü olarak kullanıldığı ve rehin olarak verildiği tespit edilmiştir. Bu sayede mütevelliler nakit yönetimlerinde vakıf paraların yanı sıra tahvil, senet gibi araçları da kullanma fırsatı bulmuşlardır. Elde edilen gelirlerin sandıkların amaçları doğrultusunda nasıl yeniden dağıtılacağı ve katkı sağlanan hayratların tüm detayları vakfiyelerde açıkça yazmaktadır. Bu kapsamda çalışma, bir yandan vakıf işletmelerin incelenmesi ile ekonomik, diğer yandan sosyal hizmetlerin takibi ile kentleşmenin sosyo-kültürel gelişime katkıları üzerinedir.