Özet:

Aklın mâhiyeti, insan düşüncesini eski dönemlerden beri meşgul etmiş hususlardan olup, İslâm düşünce tarihi içerisinde de akıl hakkında önemli bir literatür oluşmuştur. Kelâm ve Tasavvuf disiplinlerinde de akıl hakkında geniş bir bilgi aktarımı bulunmaktadır. Bu bilgiler içerisinde akıl tasniflerine de yer verildiği görülmektedir. Makalede bu iki disipline müntesip ulema tarafından aklın tasnif edilme şekli ortaya konulmaya çalışılmıştır. Akıl tasnifinden önce aklın nasıl tanımlandığı bilgisi önemlidir. Bu bağlamda çalışmada öncelikle akıl tanımları incelenmiş, akabinde önce kelâmcıların daha sonra sûfîlerin akıl tasniflerine yer verilerek değerlendirmeler yapılmıştır. Akıl kelimesi Arapçada “men etmek” anlamına gelmektedir. İnsanın idrak etme yeteneğine “men etmek” manasındaki bir kelimenin kullanılmasının sebebi, aklın kişiyi kötü ve anlamsız işlerden alıkoymasıdır. Lugatlarda aklın bilgiyle olan ilişkisine vurgu yapıldığı gibi akılla, insanın idrâk edici özelliği anlamında ruh arasında bağlantı kurulduğu da görülmektedir. Mûtezilî kelâmcılar aklı bilgiyle açıklamayı tercih etmişlerdir. Onlara göre akıl, zorunlu bilgilerin özel bir kısmı için kullanılan bir addır. Mütekaddimûn Eş’arîler konuyu ele alırken her ne kadar Mûtezileyi tenkit ederek sözlerine başlamışlarsa da aklı benzer bir şekilde tanımlamışlar ve her iki ekolde de akıl bilgiyle açıklanmış ve âraz olarak kaydedilmiştir. Mâtürîdî kelâmcılar ise aklın araz olmadığı düşüncesinden hareket ederek aklı bir cevher veya latif bir cisim olarak tasavvur etmişlerdir. Sûfîlerin yapmış olduğu akıl tanımlarının Mâtürîdî ulemanın tariflerine yakın olduğu tespit edilmektedir. Gazzâlî’nin kendisinden önceki tanımları birleştirici bir yaklaşımda bulunmaya çalıştığı anlaşılmaktadır. Bu bağlamda akıl kelimesinin eş sesli olduğunu vurgulaması ve akılla dört ayrı anlamın kastedildiğini belirtmesi önemlidir. Ona göre aklın birinci anlamı, insanı hayvandan ayıran vasıftır. İkincisi mümeyyez çocukta oluşan, zarurî ilim, temyiz bilgisidir. Üçüncüsü, tecrübelerden kaynaklanan bilginin oluşmasıdır. Dördüncüsü kişinin geçici lezzetlerinden uzaklaşıp, işlerin sonunu görmesidir. Aklı tasnif edici söylemler İslâmî literatürde ilk dönemlerden itibaren görülmektedir. Sözgelimi Hz. Ali’nin aklı matbû ve mesmû olmak üzere ikiye ayıran bir şiirinin olduğu kaynaklarda yer alır. Mûtezilî kelâmcıların konuyla ilgili söylemlerinde aklı, garîzî ve müktesep olmak üzere ikiye ayırdıkları görülmektedir. Mütekaddimûn Eş’arîlerin de benzer bir yaklaşımda bulunduğu anlaşılmaktadır. Ancak aklı zaruri bilgilerin bir bölümü olarak tanımlanması durumunda müktesep akıl aklın bir yönü olmaktan ziyade garîzî aklın ulaştığı sonuçların bütününü oluşturmaktadır. Her iki ekol müntesiplerince aklın bütün insanlarda eşit olduğu görüşüne yer verilmiştir. Bu görüşün garîzî akıl için geçerli olduğu söylenebilir. Gazzâlî ise aklın dört ayrı anlamı olduğu düşüncesinden hareketle aklın zorunlu bilgilerin bazısı anlamına da geldiğini ve bu açıdan akılların eşit olduğunu söyler. Bu söylemi Mûtezileye izafe edilen insanların akılları eşittir düşüncesiyle aynıdır. Kelâmcılar arasında aklı tasnif etme geleneğinin Mâtürîdîlerde daha ön planda olduğu görülmektedir. Her ne kadar İmâm Mâtürîdî’de net bir tasnif görülmese de ondan sonra gelen kelâmcılarda bir adet haline gelmiştir. Bu bağlamda Hakîm esSemerkandî’nin altmış iki maddelik itikat risalesinde bir maddeyi buna ayırması önemlidir. Ebû Muîn en-Nesefî ve Pezdevî’nin de mü’minlerin aklıyla kâfirlerin aklının bir tutulamayacağını dile getirdikleri görülmektedir. Mâtürîdîler her ne kadar aklın insanlar arasında eşit olmadığının altını çizmişlerse de aklı bölümlere ayırıp garîzî aklın herkeste aynı olduğu bilgisini paylaşmışlardır. Bu bağlamda kelâmcıların çoğu açısından garîzî aklın insanlarda ortak ve eşit olduğu söylenebilir. Mâtürîdîlerde görülen mü’min-kâfir aklı arasında fark bulunduğu düşüncesi tasavvufî düşüncede daha geniş bir şekilde işlenir. Bu bağlamda aklı tasnif edici söylemler Tasavvuf ’ta daha net karşılık bulur. Muhâsibî normal bütün insanları dünya işlerini idrak edici olduğunu aktardıktan sonra ahiret umurunu akledebilmenin ilahî bir lütuf olduğunu belirtir. Bu açıdan Muhâsibîden itibaren sûfîlerde aklı dünyevî ve uhrevî olmak üzere iki kısma ayırma geleneğinin oluştuğu söylenebilir. Bu durum Hakîm et-Tirmizî’de daha açık hale gelmiştir. Tirmizî, akıl tasnifini sadece iman-küfür bağlamında ele almayıp, mü’minleri de sınıflara ayırarak, avamhavâs arasında da bir ayrım getirir. Bu açıdan insan kemâlât yolunda ilerledikçe aklî melekeleri güçlenmektedir. Ancak o bu meleke gelişmesini metafizik/îmanî konuları algılamakla/îman etmekle ilişkilendirir. Bu açıdan inançsız dahi olsalar filozofların aklının dünyevî yönünden daha üstün bir konuma gelmesini mümkün görür. Onun bu söylemlerinin yansıması kendisinden sonra bu konuyu işleyen sûfîlerde görülmektedir. 

Anahtar Kelimeler: