Abstract:

Bir biçimbirim olarak fiilin ve bir cümle parçacığı (ögesi) olarak yüklemin insan bildirişiminin merkezinde olduğu klasik ve çağdaş dilbilim kuramlarında (örneğin L. Tesniéré’in Bağımsal Dilbiligisi kuramında ve N. Chomsky’nin Yönetim ve Bağlama kuramında) sürekli vurgulanan bir özelliktir. Benzer bir biçimde geleneksel Türkoloji alanında yapılan çalışmalarda da fiil ve dolayısıyla yüklem bildirişimin en önemli birimi olarak kabul ediliyor. Bu kadar önemli olmasına rağmen fiil, kendinden başka kimi birimlerle açık veya örtük bir biçimde zaman, mekân, koşul, durum, tarz vb. ilişkileri kurmadığı sürece dilbilgisinin bir parçası olamaz, soyut dünyanın soyut bir üyesi olarak kalır. Türkçede bu ilişkiler sıklıkla zarflar sayesinde kurulur ve bu ilişki kurulduğunda zarflar artık salt bir biçimbirim olmaktan çıkar, bir sözdizimbirime dönüşürler. Türkçeye özgü bir biçimbirimsel kategori olan fiilimsilerden biri olan zarf-fiiller (-ınca, -ıp, -arak vb.) de yan yargıların zarf tümleci işleviyle dilbilgiselleşmesini sağlarlar. Bu çalışma Türkçede genel olarak bu biçim-sözdizimsel birimlere odaklanmış ve çalışma süresince şu sorulara yanıt aranmıştır: Acaba bir içyapı / gramer özelliği gösteren zarf-fiiller, diğer iç yapı bileşenleri kadar durağan mıdır? Sesbilgisel varyasyonları bir kenara bırakırsak, Türkçede geçmişten günümüze her devir ve sahada hep aynı veya benzer zarf-fiiller mi kullanılmıştır? Eğer Türkçede zarf-fiil eklerinin kullanımında bir dinamizm varsa bunun nedenleri nelerdir? Çeşitli Türk dillerinde yeni zarf-fiiller nasıl üretilmekte, yeni zarf-fiilsel yapılanmalar nasıl ortaya çıkmaktadır? Üretim süreçlerinde benzerlikler var mıdır? Zarf-fiiller zaman içinde prestij kaybeder mi? Çalışmanın veri tabanını Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence,  Kazan Tatarcası, Kırgızca, Kazakça, Özbekçe, Uygurca, Tuvaca, Yakutça, Çuvaşça gibi Türk dilleri üzerinde hazırlanmış gramer kitaplarında yer alan zarf-fiil listeleri oluşturacaktır ve gerektikçe ağızlarla da ilişkiler kurulacaktır.

Keywords: