Özet:

Günümüz dünyasında el-Kâide, IŞID, en-Nusra gibi silahlı örgütler, cihad ve kitâl konusunda Kur’an’daki âyetlere ve Hz. Peygamber’in hadislerine atıfta bulunmakta ve kendi fiillerine meşrui-yet kazandırmaya çalışmaktadır. Bu durum cihad kelimesini şiddet ve terör kelimeleri ile birlikte kullanılır hale getirmekte ve İslam’da cihad ve kitâl meselesinin etraflıca ele alınmasını gerektir-mektedir. Son dönemlerde mezkûr örgütlerin daha fazla yaygınlık kazanmaması için Hanefî-Mâtürîdî gelenekteki İslam anlayışından bahsedilmekte ve bu anlayışın cihadcı hareketlere bir alternatif olduğundan söz edilmektedir. Bu çalışmada İmam Mâtürîdî’nin cihad ve kitâlle ilgili âyetleri yorumlama üzerinde durulacak ve “Mâtürîdîlik Selefî karakterli örgütlerin cihadcı İslam anlayışına karşı bir alternatiftir.” şeklindeki görüş ve yaklaşımın isabetli olup olmadığına dair bir değerlendirmede bulunulacaktır. Bunun yanında İmam Mâtürîdî’nin görüşleri Şâfiî, Hanbelî ve Mâlikî gibi mezheplere mensup âlimlerin cihad ve kitâlle ilgili âyetlere dair yorumlarıyla kıyaslanacaktır. Cihad kelimesi İslamî literatürde geniş bir anlam alanına sahiptir. Buna göre cihad “gayret gös-termek, iyiliği emredip kötülükten sakındırmaya çalışmak, nefse ve dış düşmanlara karşı mücadele vermek” şeklinde tanımlanmıştır. Ne var ki İslam hukuk doktrininde kelime, “gayr-i müslimlerle yapılan savaş” anlamına indirgenmiştir. Kur’an’da cihad ile ilgili olarak gerek Mekkî gerekse Medenî sûrelerde birçok âyet mevcuttur. İslam âlimlerinin çoğunluğuna göre Mekke döneminde savaşa izin verilmemiştir. Mekke döne-minde nazil olan sûrelerde Hz. Peygamber’e ve inananlara Allah yolunda mücadele etmeleri ve bu yolda karşılaştıkları zorluklara göğüs germeleri emredilmiştir. Kâfirlere boyun eğmeden Kur’an’la onlara karşı büyük bir mücadele vermeleri gerektiği bildirilmiştir (en-Nahl 16/110 el-Furkân 25/52). Kur’an’da savaşa izin verildiğini bildiren ilk âyet (el-Hac 22/39) Medine dönemine aittir. İsim ve fiil olarak yaklaşık otuz yerde geçen cihad kelimesi, et-Tevbe 9/41, 44, 81, 86. âyetlerde “Allah yolunda çarpışmak” (kitâl) manası taşır. Böylece kelime, harb ve kitâl lafızlarına benzer bir anlam kazanmıştır. Mâtürîdî Te’vîlâtü’l-Ḳur’ân adlı eserinde cihad kelimesinin anlam alanının geniş olduğunu teslim eder bunun yanında cihadın gerçek inananları ve münafıkları ortaya çıkarma işlevinden söz eder. Ona göre, “Onları ele geçirdiğiniz yerde öldürün” (el-Bakara 2/191) mealindeki âyette geçen “haysü” kelimesi mekân ifade etmektedir. Buna göre müşrikleri haram aylar ve Mescid-i Haram hariç her yerde öldürmek gerekir. Mekânı içine alan bu genelleme zamanları da kapsamaktadır. Klasik tefsirlerde çoğu âlim tarafından benimsenen yoruma göre, “Fitne ortadan kalkıncaya kadar savaşın” (el-Bakara 2/193) mealindeki âyette geçen fitne kelimesi “küfür” anlamına gelmektedir buna göre kâfirlik savaşın temel gerekçesidir. Mâtürîdî’ye göre el-Bakara 2/193. âyet, kâfirler İslam’ı kabul edene kadar savaşmamızı emretmektedir. el-Enfâl 8/39. âyet de şirk ortadan kalkıncaya ve dinin tamamı Allah’ın oluncaya kadar müşriklerle savaşmamızı emretmektedir. et-Tevbe 9/123. âyet, düşmana yönelik cihadın ve savaşın ebedi olarak devam edeceğini haber vermektedir. el-Enfâl 8/60. âyet cihad ve kitâlin kıyamete kadar devam edeceğini bildirir. Âl-i İmrân 3/97. âyette Allah, rasulüne bütün müşrikleri öldürmesi konusunda ruhsat verir ve dahası bunu farz kılar. Bütün bu yorum ve görüşleri Mâtürîdî’nin cihad ve kitâl konusunda ılımlı bir yaklaşıma sahip olmadığını göstermektedir. Mâtürîdî’nin cihad ve kitâlle ilgili görüşleri Şâfiî ve Mâlikî âlimlerin söz konusu âyetlerle ilgili görüş ve yorumlarıyla benzerlik arz etmektedir. Ebû Bekr İbnü’l-Arabî (öl. 543/1148), Fahreddîn er-Râzî (öl. 606/1210) ve Kurtubî (öl. 671/1273) gibi Şâfiî ve Mâlikî müfessirler, el-Bakara 2/193. âyete ilişkin, “Savaşın sebebi küfür, amacı ise küfrün tamamen sona erdirilmesidir.” şeklinde görüş belirtmişlerdir. Öte yandan Mâtürîdî, “Kâfirlerle İslam’ı inkâr etmelerinden ötürü savaşmıyoruz” şeklindeki izahı ve Ehl-i kitaptan cizye alınmasını, “Kan dökülmesini önlemek ve İslam’ı daha yakından tanıma fırsatı sunmak” şeklinde izah etmektedir. Bunun yanında Mâtürîdî eserlerinde müşrik ve kâfir ayrımına önem vermiştir. Ona göre her müşrik kâfirdir, fakat her kâfir müşrik de-ğildir. Ehl-i kitap kâfirdir, ancak onlarla savaş konusunda müşrikler kadar sert bir tutum sergilen-memiştir. Gerek el-Bakara 2/191. gerekse et-Tevbe 9/5, 123. âyetleri savaş merkezli yorumlayan Mâtürîdî, diğer bazı âyetleri ise aksi yönde anlaşılabilecek izahlarla tefsir etmektedir. Mâtürîdî’ye göre kitâl/savaş, İslam’ı inkârın bir cezası olarak ortaya konulmuş değildir. Diğer taraftan, Mâtürîdî’nin el-Bakara 2/217. âyetin tefsirinde savaşın bizzat kendisinin büyük bir olay olduğu belirttiğini ve insanların savaş sebebiyle öldüğünü oysaki insanların ölmek için değil, yaşamak için yaratıldıkla-rını ifade ettiğini de belirtmek gerekir. Mâtürîdî’nin cihad ve kitâle ilişkin tüm izahları ve seyf âyetinin diğer âyetleri nesh etmediğine dair kanaati dikkate alındığında farklı bağlamlarda farklı yorumlarda bulunduğu sonucuna varılabilir. Sonuç olarak Mâtürîdî’nin kitâl ve cihad âyetleri ile ilgili değerlendirmelerinin klasik dönemdeki diğer âlimlerin görüş ve yorumlarından pek farklı olmadığını belirtmek gerekir. Mâtürîdî’nin kitâl ve cihad âyetleri ile ilgili görüşleri dikkate alındığında, Hanefî ve Mâtürîdî âlimlerin savaş konu-sunda diğer mezheplere göre daha ılımlı bir perspektife sahip olduklarını söylemek pek mümkün değildir. Bunun yanında gerek Hanefî gerekse Şâfiî, Mâlikî, Hanbelî âlimlerin savaşın temel gerek-çesini Müslümanlara karşı düşmanca tavır takınılması şeklinde açıklamak pek isabetli değildir. Diğer taraftan Mâtürîdî’nin görüşlerinin günümüzdeki IŞID, el-Kâide ve benzeri grupların işlemiş oldukları şiddet ve terör faaliyetlerini meşrulaştırdığını söylemek de mümkün değildir. Çünkü cihad ve kitâlle ilgili âyetleri nazil oldukları ortam ve bağlam eşliğinde okumak gerekir.

Anahtar Kelimeler: