Özet:

Giriş: Bilgi ve iletişim teknolojilerinin 90’lı yıllar aynı zamanda devletin ekonomiden iletişime birçok alanda geriye çekildiği özel sektörün küresel  sermayenin gücünü daha fazla hissettirdiği bir eşiğin en önemli zaman dilimidir. Bilgi sistemlerinin gelişmesinin merkez ülkeler ve çevre ülkeler  arasındaki bilgi gediğinin kapanması tasavvur edilirken 2000’li yıllarla  birlikte bu konuda  büyük hayal kırıklıkları yaşanmaya başlamıştır. Yeni teknolojiler aksi büyük bilgi uçurumlarını yanında getirmeye başlamıştır. Teknolojiyi üreten bilgiyi de üreterek bütün dünyada söz sahibi olan ülkeler olmaya başlamıştır. Sosyal ğlar ise bu bilgiye  sahip ülkelerde tasarlanıp bütün dünyada kullanıcı emeği ile devreye girdiğinde büyük bir  başka eşik de  aşılmıştır. Kullanıcıların yorum yazıp, anlık  cevaplar  veya  tepkiler vermesinden öte  kullanıcıların birer  içerik üreticisi  konuma  geldiği üre-tüketici olarak konumlandığı bir dönem böylece  başlamıştır. Yeni medya teknolojileri geleneksel araçlardan birçok açıdan ayrışmakta ve kendi kültürünü oluşturmaktadır. Görüntü ses ve yazıyı tek ekranda tek teknolojik sistemde birleştirerek multimedya bir platform sunarken etkileşimli ve hipermetinsel bir özelliği de berberine getirmektedir. Bu özellikler teknolojinin kullanımın kolay kullanılır ve ulaşılır olmasıyla bir araya gelmiş ve  web 2.0 alt yapısıyla kullanıcıları internet içerik sağlayıcısı konuma getirmiştir. Castells, (2005: 471) gelişen bu yeni durumu  “televizyonun tersine İnternet tüketicileri aynı zamanda onun üreticileri, içerik yaratıyor ve ağı şekillendiriyorlar” şeklinde yorumlamaktadır. The Pew Research Center for the People & the Press (PEW) tarafından gerçekleştirilen bir çalışma (http://pewresearch.org/pubs/1133/dec line-print-newspapers-increased-online-news, 2009) PEW’in 2008 yılında gerçekleştirdiği ‘Haber Medyası Tüketim Araştırması’ ise, 2006 yılından 2008 yılına gelindiğinde yalnızca basılı gazete okuyanların oranının %34’den %25’e düştüğünü tespit etmiştir (http://pewresearch.org/pubs/1133/declineprint-newspapers-increased-online-news,2009). Türkiye’de internet kullanıcılarının %73'ü sosyal medyayı bir haber kaynağı olarak görüyor. Bu oran, 2015'te %67 idi ve Türkiye, raporun kapsadığı 18 ülkeden, sosyal medya platformlarının en yüksek oranda okur tarafından haber kaynağı olarak kabul edildiği ülkeydi. Türkiye’de sosyal medyayı bir haber kaynağı olarak kullandıklarını söyleyen kullanıcıların en çok tercih ettiği platform %64 ile Facebook. 2015'te bu oran %69 olmasına rağmen Facebook ilk sıradaki yerini koruyor. Türkiye’de habere akıllı telefonlar aracılığıyla ulaşanların sayısı 2016'da %68'e ulaşmıştır.(http://www.aljazeera.com.tr/blog/rapor-turkiyede-okurlarin-73u-icin-sosyal-medya-haber-kaynagi) Web 2.0 teknolojisi ile katılımın arttığı haliyle tüketicinin de bir anda arttığı dijital ortamlar kullanıcı türevli içerik üretimi konusunda birçok yeni platforma da peyder pey kullanıma açılmıştır. Van Kullanıcı türevli içerik ile ilgili bir diğer tartışmalı konu ise kontrolsüz bir üretim alanı içerisinde yapılan kimi paylaşımların özel hayatın gizliliğinin ihlalinden nefret söylemine kadar çeşitli etik ihlallere neden olmasıdır. Özellikle İnternet ortamında bilginin/enformasyonun bir an önce paylaşılma arzusu, çoğunlukla duyuma dayalı yanlış bilgilerin hızla yayılması sonucunu doğurmakta ve yeni medya alanındaki bir başka önemli etik ihlal olan “üretilen içeriklerin olgunlaşmadan ve doğruluğunun teyit edilmeden yayılması sorununu” gündeme getirmektedir (Bayraktutan ve Binark, 2013: 70) Bilginin fazlasıyla yayıldığı dijital ortamlar aynı zamanda yalan haberlerin, web 2.0 teknolojsi ile yazı ve görsellerin yeniden kurgulanarak gerçek gibi sunulması gibi içeriklere de kapı açmaktadır. Algoritmalar ise gerçek ve yalana duyarlı olmaktan ziyade okurun tıklama refleksleri ile uyumlu çalışmaktadır. İnternet ortamında yayılan yalan haber sorunu sadece İnternet kullanıcıları ya da küçük gruplar tarafından üretilmenin ötesine geçmektedir. Özellikle son yıllarda geleneksel medya kurumlarının yer yer bu alanda hizmet veren şirketlerin ajansların ve hatta trollerin de yalan haberlerin inşaasında rol oynadığı tahmin edilirken ABD seçimleri ile birlikte yalan haber sarmalının tahminlerin çok daha ötesine geçtiği ifade edilebilir. Yalan haber (fake news) terimi aslına bakılırsa post truth kavramının bir parçası olarak görülmektedir. Tek başına ise yeterince kapsayıcı bir tanım olmaktan uzak görülmektedir.  Sahte haber; hiciv, parodi, masa başı üretim, manipülasyon, reklam ve propagandanın iç içe geçmesinin de bir çıktısı olarak görülmektedir. Teknoloji de post truth ekosistemine içeriklerin hızla daha fazla okunarak yayılmasına yardım eden bir vasıta olarak işlev görmektedir. Diğer taraftan bu yalan zincirinin oluşmasının da teknolojik temellerini sağlamaktadır. Post truth sürecinde organik olarak yani refleks olarak kullanıcıların yaydığı yanlış yalan içerikler veya haberler bir yana asıl büyük ve tehditkar durum sistematik olarak profesyonel takımlar tarafından  yapılan dezenformasyon  kampanyalarıdır. Özellikle Amerika’da Trumpîn başkan seçildiği siyasal iletişim kampanyaları neredeyse sosyal ağlar üzerinden yürütülmüştür. Trump’ın kitleleri  birebir hedeflemek için analitik ajanslarına önemli bir bütçe ayırması ve bugün facebook’un bu açıdan yargılanması yeni bir düzenin içinde olduğumuza kanıtlar olmaktadır. Dahası bu haberlerin geleneksel medyanın gündemini ve yayın akışını bile  belirleyebilme noktasına  gelmesidir. Bu açıdan yeni nesiller için bambaşka bir medya okur yazarlığı kavramının zorunluluğu demokrasilerin geleceği açısından hayati olmaktadır. Medya için ise etik duyarlılık açısında  daha  fazla sorumluluk  ve  yüksek bir bilinç gerekli olacaktır. Gereç ve Yöntemler:Litaretür Taraması Sonuç:Teknolojik gelişmeler her çağda iletişimin atmosferini belirlemiş ve toplumsal dinamiklerdeki değişimin de çoğu zaman tetikleyicisi olmuştur. Teknolojik alt yapılar kullanan medya ve iletişim sitemleri de kitlelere ulaşırken sosyolojik olarak farklı sonuçlar doğmasına bu anlamda katkıda bulunmuşlardır. Medyanın propogandanın birebir aracı olduğu 2.Dünya Savaşı’ndan küreselleşmenin bir manivelası olarak kabul edilen 80’lere kadar medya iletişim araçları kitleleri yönlendirmede önemli roller üstlenmişlerdir. Bugün ise toplumsal dinamiklerdeki hareketlilik adeta medya ile aynı doğrultuda seyreder bir hal almaktadır. İnternet teknolojisinin hane halkına erişimin arttığı ve hayatımıza daha çok girmeye başladığı 2000’li yıllarda ve kullanıcıların içerik de üretebildiği web 2.0 teknolojisinin hayatımıza girmesi post truth çağının da zeminin hazırlanması olarak kabul edilebilmektedir. Sosyal medya platformları başlangıçta eğlenceli bir arkadaş toplulukları sistemi olarak görülürken zaman için Castell’in ağ toplumu önermesinin adeta yansımasına şahit olduğumuz olayları da görmeye başladığımız söylenebilir. Özellikle yeni toplumsal hareketler bağlamında, başta Wallastreet’i işgal et olmak üzere en önemlisi ise Arap Baharı olarak tanımlanan Ortadoğu’da toplumsal hareketler ve yaşanan devrimlerin taşıyıcısı olmuştur. Bugün özellikle ana akım medyanın sermayedarların tekelinde olması, bu açıdan da medyanın ekonomi politiğinin ise toplumsal sorumluluk anlayışını geri plana iterek haber kavramına meta olarak yaklaşarak kar odaklı bir işleyişe dönüşmesi alternatif mecra olarak kabul edilen internet kaynaklarına olan ilgiyi oldukça  artırmaktadır. Kullanılan teknolojilerin ise artık giderek hem daha kolay ulaşılır hem de daha hızla gelişmesi ile habere ulaşma mecrası da mobil telefonlara otomatik olarak da dijital haber noktalarına kaymaktadır. Habere ulaşmanın mecrası adres değiştirirken, sağlıktan eğitime, politikadan spora yalan çarpıtılmış veya dezanforme olmuş haberler yeni teknolojiyle sadece yazınsal olarak değil görsel olarak da çok kolay üretilir hale gelmiştir. Özellikle imaj ve metin olarak yalan haber inşasının oldukça fazla yaşandığı bu yeni medya ortamları teknolojinin çok daha olanaklar sunmasıyla teyit, etik ve dijital medya okuryazarlığı açısından önemli bir eşik kabul edilmektedir. Daha çok imaj ve yazı kolajları ile üretilen sahte haberler karşımıza çıkarken, teknoloji alt yapısındaki yeni gelişmelere ses ve hareketli görüntüleri de yeniden üretecek seviyeye  erişmektedir. Bu açıdan yayıncılık dünyasında  dengelerin sarsılması da  muhtemeldir. İnternet ortamında daha fazla ilgi çekmek uğruna yalan,  yanlış ya da çarpıtılmış içeriğin zaman zaman ana akım medya kuruluşları aracılığıyla bile yayılması, haber ile kullanıcı türevli içerik arasındaki çizginin giderek daha bulanık hale gelmesi, ideolojik nedenlerle doğru haber yerine inanılmak istenilen içeriğe erişim arzusu gibi nedenler yalan/çarpıtılmış haberlerin yeni medya ortamında oluşturduğu sorunu daha büyük hale getirmektedir. Bu konuda güvenilir habercilik kaynaklarının artması dışında alınacak tedbirlerden bir diğeri ise İnternet kullanıcılarının yeni medya okuryazarlığı konusunda bilinçli hale gelerek kendilerine ulaşan içeriğe şüpheyle bakmaları ve bir takım kontrol süzgeçleri kullanarak eldeki bilginin yanlış olup olmadığını öğrenebilmeleridir.  Tartışma:Demokratik yönetimlerin en önemli özelliklerinden biri halka  bilgi edinme hakkı sunmasıdır. Zira  halk edindiği  bilgiye  göre  siyasi otoriteye karar verir  ve gerekirse  denetler. Dijitalleşmenin sınırları bugüne gelmeden evvel bu bilgiler genellikle  geleneksel medya mecraları ile gerçekleşmekteydi. Bugün ise artık yeni medya ile bilgiler üretilmekte ve yayılmakta ve hatta yeniden üretilmekte. Zira yeni teknoloji ortamı bilgiyi tüketenlere de bilgiyi işleme imkanı tanımaktadır. Fısıltı gazetesi dediğimiz şehir  efsaneleri ve yalan haberler  doğruluğu kanıtlanmamış bilgiler de birer içerik olarak haber alma platformlarında daha fazla yer tutmaktadır. Mobil teknolojilerin her geçen gün hızla yayılmasıyla mobil cihazlar kanalıyla bu doğruluğu tartışmalı haberler ve bilgiler daha geniş kitlelere ulaşmaktadır. Genellikle online gazetelerde  yer bulan bu haberler ve bilgiler sosyal ağlar üzerinden hızla yayılmaktadır. Üstelik bu yalan haberler doğru bilgilerden 6 kat daha hızlı yayılmaktadır. Özellikle WhatsApp grupları sosyal ağlar bu yayılmaya beşiklik etmektedir. Post truth çağı diye betimlene bugünlerde yayıncılık da oldukça etkilenmektedir. Post  truth evrenin de doğrulamanın, teyyitli bilginin hayati öneme sahip olduğu gerçektir. Fakat teyit  mekanizmaları için her geçen zaman teknolojik açıdan işleri zorlaştırmaktadır. Zira yeni medya  teknolojilerinin çok hızlı gelişmesi ile birlikte yakın zamanda gerçek ve sahte arasındaki çizginin ortadan kalkması mümkün görünmektedir. Diğer bir ifadeyle, özellikle görüntülü ve sesli teknolojilerdeki olağanüstü gelişmeler giderek çok daha karmaşık ve sofistike bir hal alacaktır. Bu çalışmada gelişen teknolojik alt yapıyla birlikte post truth kavramının literatür taraması yapılarak kapsamlı biçimde ele alınması ve analizi yapılacaktır. Aynı zamanda post truth çağı dene bu dönemde yayıncılığın nasıl bir dönüşüm geçireceği yayıncılık hizmeti veren habercileri bekleyen sorunlar üzerinde durulmuştur. Bu süreçte nasıl bir yayın yaklaşımı belirlenebileceği hakkında analiz ve öneriler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler: