Özet:

Sovyetler Birliğinin dağılmasının ardından, ortak tarihi geçmişe sahip olan Türk topluluklarının kendi bağımsızlıklarını kazanması dil konusunda olan gelişmelere de oldukça büyük bir hız kazanmıştır. Kırgızistan, Kazakistan başta olmak üzere diğer Türk Cumhuriyetlerinde bağımsızlık sonrası kendi ana dillerinin resmi dil haline gelmesi, özellikle toplumsal ve siyasal alanda pek çok yeni Türkçe sözcüğe ihtiyaç duyulmasına sebebiyet vermiştir. Bu ihtiyaç, her ne kadar topluluklara göre farklılıklar gösterse de, genellikle ya eskiden kullanılan Türkçe sözcüklerin canlandırılması ya da yeni sözcüklerin türetilme yoluyla giderilmeye çalışılmıştır. Öte yandan, sosyo-kültürel ve devamında da sosyo-lingual değişiklikler, bu toplulukların dış dünya ile olan ilişkilerinde “iletişim” sorununu gündeme getirmiştir. Bağımsızlık sonrasında özellikle Türkiye başta olmak üzere diğer devletler ile Türkî devletlerarasında mevcut olan ticari, siyasi, ekonomik, sosyal ve eğitim alanlarındaki ilişkiler büyük bir ivme kazanmıştır. Bu ise söz konusu Türkî devletlerin dillerinin ön plana çıkmasına sebebiyet vererek bu dillerde temel seviye öğrenim kitaplarına ve iki dilli sözlüklere olan ihtiyacı doğurmuştur. Bu bağlamda Türkiye Türkçesi başta olmak üzere, diğer çağdaş Türk lehçelerinde de pek çok iki dilli sözlük hazırlanmış ve okuyucuların kullanımına sunulmuştur. Ancak bu tip sözlükler, iletişimi kolaylaştırmada büyük kolaylık sağlamakla birlikte, sözlükbilim çalışmalarının yetersiz olmasından ve derleme bağlı istatistikî verilere dayandırılmadan hazırlandıklarından eski kullanımları ve güncelliğini yitirmiş kelimeleri halen bünyelerinde barındırabilmektedir. Ayrıca bu tür sözlüklerin büyük bir kısmı ilk etapta Rusça olarak hazırlanan iki dilli sözlüklerden çeviri yoluyla elde edildiklerinden birtakım yanlış kullanımlara da yer vermektedirler. Örneğin, Kırgızca-Türkçe olarak hazırlanan sözlüklerden kimisinde eşdizim ve sözcük öbeklerinde Rusça’nın etkisi görülürken, kimisinde de Türkiye Türkçesinin etkisinde kalınarak, hedef dile ait olmayan eşdizim ve sözcük öbeklerinin mevcut olduğu görülür. Bu çalışma, Çağdaş Türk Lehçelerindeki sözlük çalışmalarının mevcut durumunu ortaya koyarak, somut bilimsel verilere dayalı sözlükler hazırlayabilmek için ortaklaşa neler yapılabilir sorusuna cevap aramaktadır. Bu sayede, Türk Cumhuriyetlerindeki sözlükbilim alanı çalışmalarında yeni bir çığır açılması ümit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler: